Φωτογραφία και AI ( Τεχνητή Νοημοσύνη ) - Η εικόνα χωρίς μάρτυρα

Επισκέπτομαι συχνά πλατφόρμες που φιλοξενούν περιεχόμενο φίλων της τέχνης που τυγχάνει να είναι επαγγελματίες αλλά και ερασιτέχνες , όπως και κάποια γνωστά Social Media όπως το Pinterest και το Instagram που φιλοξενούν επίσης κατά κόρον τέτοιου είδους περιεχόμενο και αναρτήσεις.  

Παρακολουθώντας λοιπόν κανείς την Ροή περιεχομένου και την εξέλιξη των μέσων παρατηρεί ότι παράλληλα με την εξέλιξη της τεχνολογίας και την αξιοποίηση της στο χώρο του θεάματος και της τέχνης, βιώνουμε μια σταδιακή αλλά αρκετά γρήγορη μεταστροφή από το Πραγματικό και την υλικότητα στην Αποπραγμάτωση.

Αυτό συμβαίνει βέβαια σε πολλαπλά επίπεδα και σε όλες τις φόρμες και τα φορμάτ επικοινωνίας, εννοώντας τους τύπους της.

Όταν συζητάμε με φίλους για την μουσική και την τέχνη συχνά κάποιοι επιμένουν στην εφαρμογή τρόπων υπέρ-απλούστευσης της διαδικασίας δημιουργίας για να παράγουν ή πιο σωστά για να προβάλουν περιεχόμενο έχοντας αποφύγει τον κόπο και την “σπατάλη»  του χρόνου καταργώντας την αναμονή και προσδοκώντας όμως ακαριαία αποτελέσματα. Αυτό βέβαια έχει αντίκτυπο στην συμπεριφορά και στην Ψυχολογία μας γιατί μειώνεται αισθητά η Υπομονή αλλά και η ικανότητα για βαθιά κατανόηση και σκέψη.  Oι όροι βαθιά κατανόηση»  αλλά και σκέψη είναι όροι που ακούμε ή διαβάζουμε συχνά σήμερα και σχετίζονται με τους όρους Deep Learning ( Βαθιά Μάθηση ) αλλά και το Deepfake που αφορά τεχνολογία AI που δημιουργεί ρεαλιστικές εικόνες ή βίντεο χωρίς πρωτότυπο και που προέρχονται από μη πραγματικές καταστάσεις.

Το παράγω για το AI δεν υφίσταται κυριολεκτικά ως έννοια , ούτε βέβαια το «δημιουργώ» που προϋποθέτει κόπο, ρίσκο και δράση. Ίσως μπορούμε αυτές τις έννοιες να τις αντικαταστήσουμε από λέξεις όπως  «τροφοδοτώ»  ,  «υποκινώ» , «προτρέπω» ,  «εισάγω» .

Δύο σημεία είναι εδώ σημαντικά, το πρώτο είναι ότι η παραπάνω διαδικασία μας ανατροφοδοτεί με περιεχόμενο και εικόνες χωρίς πρωτότυπο και το δεύτερο είναι ότι η ταχύτητα παραγωγής και προβολής  σκοτώνει την δημιουργία και την εμπειρία αντίστοιχα. 

AI εικόνα : Η εικόνα χωρίς βλέμμα

Μιλώντας τώρα για τη φωτογραφία, παρατηρούμε ότι από το “κάποτε αυτό υπήρξε” του Ρόλαντ Μπαρτ  με τη αποτύπωση σώματος και αντικειμένου μέσω του φωτός σε φίλμ φτάσαμε στην «εικόνα που προηγείται του κόσμου»  ή στο  «αυτό θα έπρεπε να είναι η πραγματικότητα»  χωρίς το αντικείμενο ή το σώμα , χωρίς φακό και φιλμ αλλά με αυτό που παράγει η γλώσσα προγραμματισμού και τα στατιστικά μοτίβα. 

Στην αρχή λοιπόν η εικόνα από είδωλο και ίχνος εξελίχθηκε σε δεδομένο ύστερα,  με τα Social Media,  έγινε Ροή ενώ σήμερα προβάλλει αυτό που θα μπορούσε να υπάρξει δηλαδή έγινε μια πιθανότητα. 

Η φωτογραφία ήταν το ίχνος μιας απουσίας που μόλις είχε γεννηθεί. Σήμερα, η εικόνα δεν «χάνει»  τίποτα και είναι μόνο μια επιφάνεια χωρίς βάθος, χωρίς αντικείμενο,  απουσία και απώλεια, χωρίς ιστορία. Δεν αναπαριστά αλλά απεναντίας παράγει τον κόσμο. Θα μπορούσε να αναρωτηθεί κανείς , μήπως οδεύουμε προς το τέλος της πραγματικότητας ;     

Υπάρχει ένας ενδιάμεσος χώρος ανάμεσα στο φαντασιακό και το πραγματικό όπου γεννιέται η τέχνη ( όπως ο σουρεαλισμός, ο εξπρεσιονισμός κλπ) , η ψυχαγωγία και η αναψυχή. Αυτόν το χώρο σήμερα καταλαμβάνει το AI χωρίς να είναι τέχνη ή πραγματικότητα, από τον οποίο απουσιάζει η εσωτερικότητα και το «ασυνείδητο» με βάθος.

Για μένα πολύ σημαντικό ρόλο για την ψυχολογία των ατόμων στη νέα επίπλαστη πραγματικότητα διαδραματίζει η απουσία της Εσωτερικότητας. Μια πραγματικότητα που με το ανοίκειο και απόκοσμο χαρακτήρα της δημιουργεί μια υπαρξιακή ενόχληση και δυσφορία.

Η κατάρρευση της πραγματικότητας, των συμβολικών συστημάτων αλλά και της προοπτικής μιας νέας πραγματικότητας που γεννιέται όμως από υπαρκά σώματα, αντικείμενα και τόπους δημιουργεί μια ανασφάλεια , διαταράσσει το σχήμα του κόσμου και οδηγεί τον άνθρωπο σε μια σιωπηλή αποξένωση και αποπραγμάτωση.

Οι Εικόνες AI δημιουργούν «αυτόματες» συναισθηματικές αποκρίσεις παρακάμπτοντας την κριτική σκέψη λόγω της ταχύτητας που παρακάμπτει όλα τα στάδια της δημιουργίας αντικαθιστώντας τα με μια μόνο ενέργεια : την είσοδο και έξοδο δεδομένων.  Η Τεχνητή Νοημοσύνη αντιπαρέρχεται τον πραγματικό κόσμο με ένα προβλέψιμο δυαδικό λειτουργικό σύστημα που αντικαθιστά την αλήθεια , το γεγονός και το νόημα με έναν κώδικα. 

Σε αυτό το σημείο αξίζει να αναφέρουμε τις παρατηρήσεις του Ζαν Μπωρτιγιάρ για την σύγχρονη πραγματικότητα που η προσομοίωση προηγείται το πρωτοτύπου και η αξίωση αλήθειας σε αυτή την κατάσταση μόνο αφελής θα μπορούσε να θεωρείται.

Ο θεατής στέκεται απέναντι στην εικόνα όχι ως μάρτυρας αλλά ως αποδέκτης. Το βλέμμα του δεν καλείται να αναγνωρίσει, ούτε να πιστέψει, καλείται απλώς να δεχθεί. 

Το χαμηλωμένο βλέμμα του αποδέκτη κάτω από την  υπέρ-έκθεση, την υπέρ-διέγερση και την  υπέρ-πληροφορία αρχίζει να αποδέχεται το περιεχόμενο με ένα μόνιμο ερώτημα «ε και τι με αυτό» ενώ ο εγκέφαλος προσπαθεί να αναζητήσει την ευτυχία, μια χημική αντίδραση που απελευθερώνει ντοπαμίνη δημιουργώντας εθισμό αλλά και άγχος με την πολύωρη αποχή από την έκθεση στη Ροή. 

Σημαντικό ρόλο σε όλη αυτή την κατάσταση αποδοχής χωρίς κρίση παίζουν ρόλο η ταχύτητα που σκοτώνει την εμπειρία και η εξασθένιση της πλήξης.  Όπως είχε πει και ο Slavoj Zizek «Η πλήξη ανοίγει τον χώρο, για νέες δεσμεύσεις. Χωρίς πλήξη, δεν υπάρχει δημιουργικότητα. Αν δεν βαριέσαι, απλά απολαμβάνεις ηλίθια την κατάσταση στην οποία βρίσκεσαι».

Ο Μπωντριγιάρ μιλάει για την μελαγχολία των θεατών που « είναι πλέον η θεμελιώδης επίπτωση των λειτουργικών συστημάτων, των σύγχρονων συστημάτων προσομοίωσης, προγραμματισμού και πληροφορίας. Η μελαγχολία είναι η εικόνα της εξαφάνισης του Νοήματος».

Από τον Γκι Ντεμπόρ που μιλά για το θέαμα ως ένα εργαλείο εξουσίας προϊόν του καπιταλισμού και που ελπίζει σε μια επανάσταση και την ανατροπή του. Τον Μισέλ Φουκώ που μιλά για τους μηχανισμούς της εξουσίας που παράγουν υποκείμενα με την δυνατότητα να αντιστέκονται . Τον Πωλ Βιρίλιο που θεωρεί ότι η τεχνολογία καταργεί τον χώρο και τον χρόνο επιταχύνοντας επικίνδυνα τον κόσμο κινδυνεύοντας να συντριβεί . Φτάσαμε σήμερα να θεωρούμε πιο κοντά στην αλήθεια την θεωρία του Μπωντριγιάρ που αναφέρει ότι δεν υπάρχει πραγματικό,  υπάρχουν μόνο εικόνες προσομοιώσεις και υπέρ-πραγματικότητα. Δεν υπάρχει ούτε υποκείμενο ούτε γεγονός, δεν υπάρχει κανείς πίσω από την εικόνα ( ούτε βέβαια και η αλήθεια )…και θα συμπλήρωνα εγώ ότι ίσως να μην υπάρχει και κάποιος που να την ψάχνει. Αυτό βέβαια εύχομαι από τα βάθη της ψυχής μου να μη συμβεί.

Σίγουρα τα παραπάνω διακατέχονται από μια δόση μηδενισμού , όμως όπως δείχνουν τα πράγματα, οι δημοσιεύσεις και τα Stories σε Social Media τείνουν να μοιάζουν έχοντας ως κύριο στόχο την στιγμιαία προσέλκυση της προσοχής και την δημιουργία συναισθημάτων που διαρκούν ελάχιστα δευτερόλεπτα. 

Οι AI εικόνες και τα Deepfake επιδιώκουν αισθητική κατανάλωση που κάνουν την φρίκη, τον πόλεμο και την τραγωδία να προσομοιάζουν αυτών πριν την ύπαρξη τους δημιουργώντας μια καινούργια σχέση του ατόμου με τις εικόνες, τα σύμβολα και τα σημεία που απλά βοηθούν στο να καταναλώνεται το παρόν χωρίς να διασώζονται στην μνήμη.

Η AI εικόνα δεν μας εξαπατά μόνο, μας εκπαιδεύει σε έναν κόσμο όπου η παρουσία είναι προαιρετική και μας αποδεσμεύει από την εμπειρία. 

Νομίζω ότι αυτό είναι και το πιο τρομακτικό ως συνέπεια της εμπλοκής μας με την Ροή αλλά το AI / Deepfake περιεχόμενο.  Αν το βλέπεις, ο εγκέφαλος το θεωρεί πλήρες. Ο γνωστός ψυχολόγος Χανς Άιζενκ είπε ότι  «Οι άνθρωποι δεν αντιδρούν στα γεγονότα, αλλά στον τρόπο που τα αντιλαμβάνονται» που σημαίνει,  για την δική μας περίπτωση,  ότι δεν έχει σημασία αν κάτι είναι ψεύτικο, αλλά πώς αυτό ενεργοποιεί την αντίληψη.

«Δεν μπορούμε να τιθασεύσουμε ή να απενεργοποιήσουμε τις συναισθηματικές μας αντιδράσεις» λέει ο Ο Πολ Έκμαν αναφερόμενος στις εκφράσεις και τα χαμόγελα των Deepfake προσώπων γιατί ο  εγκέφαλος που «είναι ένα σύστημα δημιουργίας πεποιθήσεων» όπως υποστηρίζει ο Στήβεν Πίνκερ ανταποκρίνεται σε εκφράσεις, όχι σε οντότητες.

Η Τεχνητή Νοημοσύνη αναγάγει το Νόημα σε στατιστική πιθανότητα υπολογίζοντάς το βάση σε ότι έχει ήδη ειπωθεί και καταναλωθεί.  Δηλαδή το νόημα δεν «σημαίνει αλλά συσχετίζει».

 Το άψογο αποτέλεσμα που δεν έχει ορατές ατέλειες μας απομακρύνει ακόμα περισσότερο από την μοναδικότητα του υποκειμένου, τις αδυναμίες και την εσωτερικότητά του, την γοητεία του λάθους και της αλήθειας που δίνει Νόημα μέσα από την απουσία, τη φθορά και της θνητότητά. «Η τέχνη γεννιέται από τις κακοτεχνίες του κόσμου» είπε ο Ταρκόφσκι. 

Η Τεχνικής Νοημοσύνη σήμερα μας μεταφέρει από την εμπειρία στην πιθανότητα. Η εικόνα μας αποδεσμεύει από την εμπειρία και όπως συμπληρώνει ό Ταρκόφσκι «Δεν γίνεται να μεταβιβάσεις τις εμπειρίες ή να διδαχτείς τη ζωή από κάποιον άλλον, ο καθένας μας πρέπει να αποκτήσει την προσωπική του εμπειρία» πράγμα που δεν μπορεί να συμβεί μέσω της Τεχνητής Νοημοσύνης. 

Η αμφίδρομη επικοινωνία φωτογράφου και θεατή εξασφαλίζει ότι η εικόνα προήλθε από κάποιο γεγονός και εμπειρία. Όταν δεν υπάρχει ο φωτογράφος ως μάρτυρας δεν υπάρχει κάποιος απέναντι από τον θεατή που να του λέει «κοίτα τι είδα» έτσι χωρίς αυτή την εμπειρία του παρόντος η εικόνα παύει να μαρτυρεί.

Όλες οι παραπάνω σκέψεις καταγράφονται εδώ και αρκετό καιρό χωρίς να έχουν κάποιον συγκεκριμένο αποδέκτη, ούτε προορίζονταν για κάποια δημοσίευση , είναι μια μορφή εκτόνωσης που προέρχεται από προβληματισμούς μου τόσο όσον αφορά το επάγγελμά μου την ψηφιακή διαφήμιση όσο και της ενασχόλησής μου με την φωτογραφία.

Οι συζητήσεις αλλά και η εμπλοκή μου σε διάφορα προγράμματα προβολής με στόχο την απόδοση ( πωλήσεις, εμπλοκή του χρήστη με το προϊόν, τα  κλικ και την αναγνωρισιμότητα ) χρησιμοποιώντας κατά κόρον ενέργειες βελτιστοποίησης   με προβλημάτισαν ως προς το αν όλη αυτή η πίεση για αύξηση της απόδοσης του περιεχόμενου με διάφορες παρεμβάσεις που ενεργοποιούν συναισθήματα ή επιβεβαιώνουν προσδοκίες μας οδηγούν κάπου θετικά ή σε ένα σκοτεινό μονοπάτι. Διεργασίες χωρίς κόπο, ευρηματικότητα, χωρίς αμφίδρομη ειλικρινή επικοινωνία βασισμένη σε γεγονότα και φυσικές οργανικές αντιδράσεις αλλοιώνουν αυτό που λέμε αυθεντικότητα και αλήθεια.

Ζούμε σε ένα κόσμο όπου η εικόνα δεν προβάλλεται για να ιδωθεί αλλά κυρίως για να λειτουργήσει και αυτό δυστυχώς περνά και στην τέχνη. 

Δεν έχω σκεφτεί ούτε μπορώ να προτείνω κάποιους τρόπους άμυνας ή αντίδρασης μας σε αυτή την κατάσταση και νομίζω ότι για τον κάθε έναν μας ξεχωριστά ίσως βοηθήσει τελικά η αναζήτηση του νοήματος, της αλήθειας αλλά και της ανάδειξης της μοναδικότητάς του ως ένα ατελές άτομο με προτερήματα αλλά και λάθη.

Ας παραμείνουμε εύθραυστοι, ονειροπόλοι και ατελείς. Ας μας κατηγορήσουν ως ποιητές , λιγότερο κατανοητούς και χρήσιμους.

Σε έναν κόσμο όπου όλα μπορούν να παραχθούν γρήγορα προσεγγίζοντας την τελειότητα, η μόνη αντίσταση είναι ανάδειξη του πραγματικού μας εαυτού και της εύθραυστης προσωπικότητάς μας.